W całym kraju to właśnie właściciele domów jednorodzinnych w Rybniku w ciągu 5 lat złożyli najwięcej, bo blisko 6300 wniosków do programu „Czyste Powietrze”. Równolegle miasto zajęło się budynkami należącymi do samorządu, zlikwidowano prawie 2000 przestarzałych, węglowych źródeł ciepła w mieszkaniach komunalnych. W tym samym czasie poddano termomodernizacji ponad 150 budynków leżących w gestii miasta. Lokalna, oddolna walka o poprawę jakości powietrza wprowadziła miasto na ścieżkę strategicznej transformacji energetycznej. Z końcem 2023 roku w tutejszej elektrowni wyłączono dwa duże bloki węglowe, które pracowały od 50 lat – docelowo zastąpi je nowoczesny blok gazowy.
W ostatnich dniach miasto w kwietniu tego roku pozyskało rekordowe dofinansowanie ze środków Unii Europejskiej w wysokości 143 mln zł – zostanie ono przeznaczone na budowę ponad 2500 instalacji OZE oraz 1600 magazynów energii elektrycznej i cieplnej.
Ta wolta nie była oczywista, także dlatego, że wiązała się z porzuceniem dotychczasowych, tradycyjnych sposobów działania. Ponad 200-letnia eksploatacja węgla kamiennego na terenie miasta sprawiła, że był to zawsze tani i łatwy do zdobycia surowiec. Do tego, w krajobrazie dominowały indywidualne źródła ciepła, a sieć była rozdrobniona i fragmentaryczne. Zmiana tego stanu rzeczy wymagała przygotowania spójnej, długofalowej strategii.
Ta wolta nie była oczywista, także dlatego, że wiązała się z porzuceniem dotychczasowych, tradycyjnych sposobów działania. Ponad 200-letnia eksploatacja węgla kamiennego na terenie miasta sprawiła, że był to zawsze tani i łatwy do zdobycia surowiec. Do tego, w krajobrazie dominowały indywidualne źródła ciepła, a sieć była rozdrobniona i fragmentaryczne. Zmiana tego stanu rzeczy wymagała przygotowania spójnej, długofalowej strategii.
Działania miękkie
1. Komunikacja i świadomość
1. Komunikacja i świadomość
1. Komunikacja i świadomość
Chociaż walka ze smogiem kojarzy się przede wszystkim z wymianą tzw. „kopciuchów”, inwestycjami w infrastrukturę ciepłowniczą i energetyczną, to wszystko zaczyna się od zbudowania świadomości i wskazania potrzeby zmian.
Chociaż walka ze smogiem kojarzy się przede wszystkim z wymianą tzw. „kopciuchów”, inwestycjami w infrastrukturę ciepłowniczą i energetyczną, to wszystko zaczyna się od zbudowania świadomości i wskazania potrzeby zmian.
W Rybniku zaczęto na ten temat mówić już dekadę temu, kiedy miasto wzięło udział w śląskiej akcji edukacyjnej „Paląc śmieci, trujesz dzieci”. W 2015 r. ruszyła wspólna kampania ulotkowa miasta i organizacji społecznych pt. „Wyjście smoga” informująca o negatywnych skutkach zdrowotnych oddychania zanieczyszczonym powietrzem.
W Rybniku zaczęto na ten temat mówić już dekadę temu, kiedy miasto wzięło udział w śląskiej akcji edukacyjnej „Paląc śmieci, trujesz dzieci”. W 2015 r. ruszyła wspólna kampania ulotkowa miasta i organizacji społecznych pt. „Wyjście smoga” informująca o negatywnych skutkach zdrowotnych oddychania zanieczyszczonym powietrzem.
Działania informacyjne z późniejszych lat (kampanie „Nie truj sąsiada” z 2016 r. i „Gańba!” z 2020 r.) miały coraz bardziej bezpośredni charakter, wskazujący palenie nie tylko śmieciami, ale też i węglem, jako główną przyczynę smogu. Równolegle prowadzone były też otwarte spotkania i debaty, akcje informacyjne w szkołach, w lokalnej gazecie i na miejskim portalu. Poza ratuszem działania edukacyjne prowadziły też lokalne inicjatywy, takie jak Rybnicki Alarm Smogowy, Karny kopciuch i Think Tank Smogowy.
Działania informacyjne z późniejszych lat (kampanie „Nie truj sąsiada” z 2016 r. i „Gańba!” z 2020 r.) miały coraz bardziej bezpośredni charakter, wskazujący palenie nie tylko śmieciami, ale też i węglem, jako główną przyczynę smogu. Równolegle prowadzone były też otwarte spotkania i debaty, akcje informacyjne w szkołach, w lokalnej gazecie i na miejskim portalu. Poza ratuszem działania edukacyjne prowadziły też lokalne inicjatywy, takie jak Rybnicki Alarm Smogowy, Karny kopciuch i Think Tank Smogowy.
2. Fachowe kadry i wsparcie mieszkańców
2. Fachowe kadry i wsparcie mieszkańców
2. Fachowe kadry i wsparcie mieszkańców
O tym, że jedne gminy odnoszą spore sukcesy w walce ze smogiem, podczas gdy inne nie radzą sobie ze zmianą, decyduje często jakość wsparcia oferowanego mieszkańcom w pozyskaniu odpowiednich dofinansowań. W Rybniku w tym celu otwarto punkt konsultacyjny programu ,,Czyste Powietrze”. Sfinansowało go miasto, ale jego prowadzenie powierzono lokalnej fundacji, która bezpłatnie udzielała wsparcia przy wypełnianiu wniosków o wymianę źródeł ciepła. Skutecznego wsparcia udzielili także urzędnicy rybnickiego ratusza. Dzięki osobom z Wydziału Rozwoju, miasto zdobyło kilkaset milionów złotych z unijnych funduszy. Z pomocą tych środków termomodernizacja mogła dokonać się w ciągu kilku, a nie kilkunastu lat.
O tym, że jedne gminy odnoszą spore sukcesy w walce ze smogiem, podczas gdy inne nie radzą sobie ze zmianą, decyduje często jakość wsparcia oferowanego mieszkańcom w pozyskaniu odpowiednich dofinansowań. W Rybniku w tym celu otwarto punkt konsultacyjny programu ,,Czyste Powietrze”. Sfinansowało go miasto, ale jego prowadzenie powierzono lokalnej fundacji, która bezpłatnie udzielała wsparcia przy wypełnianiu wniosków o wymianę źródeł ciepła. Skutecznego wsparcia udzielili także urzędnicy rybnickiego ratusza. Dzięki osobom z Wydziału Rozwoju, miasto zdobyło kilkaset milionów złotych z unijnych funduszy. Z pomocą tych środków termomodernizacja mogła dokonać się w ciągu kilku, a nie kilkunastu lat.
3. Spójność społeczna
Rybnik podszedł to transformacji w sposób kompleksowy – docenił też wagę zjawiska ubóstwa energetycznego. Bardzo często to właśnie zła sytuacja finansowa jest głównym powodem trwania przy nieefektywnych i toksycznych źródłach energii. W szczególny sposób dotyczy to osób starszych, mieszkających samotnie i prowadzących jednoosobowe gospodarstwa domowe. Rybnik zmierzył się z tym problemem, uruchamiając wyjątkowy w skali kraju projekt: cohousing dla seniorek, czyli nowoczesny i wydajny energetycznie budynek oddany przez miasto do dyspozycji osobom starszym, które wcześniej mieszkały samotnie w drogich do ogrzania domach. Podobny charakter ma projekt Wspólny Stół. To miejsce, gdzie mieszkańcy mogą zarówno bezpłatnie korzystać z kuchni i jadalni, jak i posilić się jedzeniem własnym lub pochodzącym z ulokowanej tu lodówki społecznej. Tego rodzaju innowacje nie rozwiązują wszystkich problemów związanych z ubóstwem energetycznym, ale pokazują, że miasto dba również o społeczny aspekt transformacji.
Rybnik podszedł to transformacji w sposób kompleksowy – docenił też wagę zjawiska ubóstwa energetycznego. Bardzo często to właśnie zła sytuacja finansowa jest głównym powodem trwania przy nieefektywnych i toksycznych źródłach energii. W szczególny sposób dotyczy to osób starszych, mieszkających samotnie i prowadzących jednoosobowe gospodarstwa domowe. Rybnik zmierzył się z tym problemem, uruchamiając wyjątkowy w skali kraju projekt: cohousing dla seniorek, czyli nowoczesny i wydajny energetycznie budynek oddany przez miasto do dyspozycji osobom starszym, które wcześniej mieszkały samotnie w drogich do ogrzania domach. Podobny charakter ma projekt Wspólny Stół. To miejsce, gdzie mieszkańcy mogą zarówno bezpłatnie korzystać z kuchni i jadalni, jak i posilić się jedzeniem własnym lub pochodzącym z ulokowanej tu lodówki społecznej. Tego rodzaju innowacje nie rozwiązują wszystkich problemów związanych z ubóstwem energetycznym, ale pokazują, że miasto dba również o społeczny aspekt transformacji.
Działania twarde
1. Wymiana źródeł ciepła
W 2018 roku władze Rybnika szacowały, że spośród ponad 19 tys. domów jednorodzinnych w mieście aż 14 tys. budynków ma urządzenia grzewcze na paliwa stałe, czyli węgiel kamienny, pellet lub drewno. Dodatkowo 4,4 tys. mieszkań komunalnych w rękach miasta było ogrzewanych przestarzałymi piecami kaflowymi. Wprowadzona w 2017 r. uchwała antysmogowa województwa śląskiego zakłada zakaz stosowania najbardziej trującego opału i stopniową wymianę urządzeń grzewczych w następnej dekadzie.
W 2018 roku władze Rybnika szacowały, że spośród ponad 19 tys. domów jednorodzinnych w mieście aż 14 tys. budynków ma urządzenia grzewcze na paliwa stałe, czyli węgiel kamienny, pellet lub drewno. Dodatkowo 4,4 tys. mieszkań komunalnych w rękach miasta było ogrzewanych przestarzałymi piecami kaflowymi. Wprowadzona w 2017 r. uchwała antysmogowa województwa śląskiego zakłada zakaz stosowania najbardziej trującego opału i stopniową wymianę urządzeń grzewczych w następnej dekadzie.
Dla wielu osób oznaczało to jednorazowy wydatek znacznie przekraczający możliwości ich domowych budżetów. Znaczna część środków na te modernizacje pochodziła z zewnętrznych źródeł finansowania: rządowego programu „Czyste Powietrze”, dotacji z budżetu miasta oraz z grantów ze środków unijnych. Tylko dzięki temu pierwszemu mechanizmowi udało się w Rybniku wymienić 4850 kotłów w latach 2018-2024.
Dla wielu osób oznaczało to jednorazowy wydatek znacznie przekraczający możliwości ich domowych budżetów. Znaczna część środków na te modernizacje pochodziła z zewnętrznych źródeł finansowania: rządowego programu „Czyste Powietrze”, dotacji z budżetu miasta oraz z grantów ze środków unijnych. Tylko dzięki temu pierwszemu mechanizmowi udało się w Rybniku wymienić 4850 kotłów w latach 2018-2024.
2. Termomodernizacja i inwestycje w czystą energię
2. Termomodernizacja i inwestycje w czystą energię
2. Termomodernizacja i inwestycje w czystą energię
W przypadku wiekowych budynków sama wymiana źródła ogrzewania i zastąpienie np. kotła na węgiel elektryczną pompą ciepła może nie dawać satysfakcjonujących efektów, ponieważ koszty ogrzewania paradoksalnie mogą wzrosnąć. Dlatego też w budynkach publicznych, jak również w lokalach komunalnych w Rybniku, równocześnie z wymianą źródeł ciepła prowadzono termomodernizację, czyli docieplanie pomieszczeń, które zwiększa ich szczelność, i tym samym zmniejsza zapotrzebowanie na energię.
W przypadku wiekowych budynków sama wymiana źródła ogrzewania i zastąpienie np. kotła na węgiel elektryczną pompą ciepła może nie dawać satysfakcjonujących efektów, ponieważ koszty ogrzewania paradoksalnie mogą wzrosnąć. Dlatego też w budynkach publicznych, jak również w lokalach komunalnych w Rybniku, równocześnie z wymianą źródeł ciepła prowadzono termomodernizację, czyli docieplanie pomieszczeń, które zwiększa ich szczelność, i tym samym zmniejsza zapotrzebowanie na energię.
Działaniom tym towarzyszyły także inwestycje w nisko- lub zeroemisyjną infrastrukturę energetyczną. W ostatnich latach w Rybniku oddaje się do użytku obiekty oparte na energii odnawialnej, takie jak m.in. kilkupiętrowy parking obudowany panelami fotowoltaicznymi czy miejski basen, gdzie fotowoltaika wykorzystywana jest do podgrzewania wody.
Działaniom tym towarzyszyły także inwestycje w nisko- lub zeroemisyjną infrastrukturę energetyczną. W ostatnich latach w Rybniku oddaje się do użytku obiekty oparte na energii odnawialnej, takie jak m.in. kilkupiętrowy parking obudowany panelami fotowoltaicznymi czy miejski basen, gdzie fotowoltaika wykorzystywana jest do podgrzewania wody.
3. Monitoring i kontrola
Każda zmiana źródła ciepła z takiego opartego na węglu na nowocześniejsze, mniej emisyjne, w pewnym stopniu poprawia stan powietrza w okolicy. Jednak nieskoordynowane działania nie pozwalają na przeprowadzenie trwałych, strukturalnych zmian. Początkowe sprawdzenie, jak kształtuje się poziom zanieczyszczeń w poszczególnych miejscach pozwala na włączenie nieprzypadkowych, skutecznych działań. Dlatego też w Rybniku funkcjonuje kilkadziesiąt punktów pomiarowych, gdzie na bieżąco śledzony jest stan powietrza w mieście.
Każda zmiana źródła ciepła z takiego opartego na węglu na nowocześniejsze, mniej emisyjne, w pewnym stopniu poprawia stan powietrza w okolicy. Jednak nieskoordynowane działania nie pozwalają na przeprowadzenie trwałych, strukturalnych zmian. Początkowe sprawdzenie, jak kształtuje się poziom zanieczyszczeń w poszczególnych miejscach pozwala na włączenie nieprzypadkowych, skutecznych działań. Dlatego też w Rybniku funkcjonuje kilkadziesiąt punktów pomiarowych, gdzie na bieżąco śledzony jest stan powietrza w mieście.
Oprócz odczytu pomiarów zanieczyszczeń, w Rybniku stosowana jest również kontrola bezpośrednia w prywatnych posesjach. W ostatnich kilku latach przeprowadzono ponad 3 tys. takich kontroli. Nieprawidłowości stwierdzono w zaledwie co ósmym przypadku.
Oprócz odczytu pomiarów zanieczyszczeń, w Rybniku stosowana jest również kontrola bezpośrednia w prywatnych posesjach. W ostatnich kilku latach przeprowadzono ponad 3 tys. takich kontroli. Nieprawidłowości stwierdzono w zaledwie co ósmym przypadku.
4. Innowacyjne rozwiązania
4. Innowacyjne rozwiązania
4. Innowacyjne rozwiązania
Rybnik od dwóch lat uczestniczy w projekcie
LeadAir, dzięki któremu, przy wsparciu organizacji pozarządowej
Forum Energii, przygotowuje plan transformacji energetycznej miasta do 2040 roku. Wykorzystywane jest do tego innowacyjne autorskie narzędzie – Zefir. Ponadto, pracując z siecią 45 miast z całej Polski, przedstawiciele i przedstawicielki miasta dzielą się zdobytym doświadczeniem z innymi samorządami, które są dopiero na początku drogi. Wspólnie z ekspertami projektu Rybnik wypracował również koncepcję budowy mikroinstalacji fotowoltaicznych i magazynów energii, na które pozyskał dofinansowanie w wysokości 5 mln zł. Instalacje te będą zasilały szereg instytucji miejskich, w tym 18 przedszkoli i poradnię psychologiczno-pedagogiczną.
Rybnik od dwóch lat uczestniczy w projekcie
LeadAir, dzięki któremu, przy wsparciu organizacji pozarządowej
Forum Energii, przygotowuje plan transformacji energetycznej miasta do 2040 roku. Wykorzystywane jest do tego innowacyjne autorskie narzędzie – Zefir. Ponadto, pracując z siecią 45 miast z całej Polski, przedstawiciele i przedstawicielki miasta dzielą się zdobytym doświadczeniem z innymi samorządami, które są dopiero na początku drogi. Wspólnie z ekspertami projektu Rybnik wypracował również koncepcję budowy mikroinstalacji fotowoltaicznych i magazynów energii, na które pozyskał dofinansowanie w wysokości 5 mln zł. Instalacje te będą zasilały szereg instytucji miejskich, w tym 18 przedszkoli i poradnię psychologiczno-pedagogiczną.
Efekty
W ciągu ostatniej dekady w Rybniku obserwowano stały spadek zanieczyszczenia powietrza pyłami pochodzącymi głównie z niskiej emisji. Pyły te stanowią podstawowy składnik smogu i powstają podczas ogrzewania budynków paliwami stałymi, takimi jak węgiel czy pellet. Spadek ten dotyczy zarówno średniego poziomu zanieczyszczenia, jak i liczby dni w roku, kiedy bezpieczna dzienna norma była przekroczona.
W ciągu ostatniej dekady w Rybniku obserwowano stały spadek zanieczyszczenia powietrza pyłami pochodzącymi głównie z niskiej emisji. Pyły te stanowią podstawowy składnik smogu i powstają podczas ogrzewania budynków paliwami stałymi, takimi jak węgiel czy pellet. Spadek ten dotyczy zarówno średniego poziomu zanieczyszczenia, jak i liczby dni w roku, kiedy bezpieczna dzienna norma była przekroczona.
Właśnie ta druga statystyka w przypadku Rybnika najlepiej pokazuje skalę zmiany. W ciągu zaledwie kilku lat liczba dni smogowych w roku (z przekroczeniem normy dotyczącej PM10) spadła ze 149 do zaledwie 23. To rewolucja, która znacząco wpłynęła na dobrostan mieszkańców i przeniosła stutysięczny Rybnik do grona polskich miast mogących poszczycić się nie tylko czystym powietrzem, ale i korzystających na transformacji energetycznej. Dokonanie tych zmian było możliwe dzięki przedstawionym poniżej działaniom.
Właśnie ta druga statystyka w przypadku Rybnika najlepiej pokazuje skalę zmiany. W ciągu zaledwie kilku lat liczba dni smogowych w roku (z przekroczeniem normy dotyczącej PM10) spadła ze 149 do zaledwie 23. To rewolucja, która znacząco wpłynęła na dobrostan mieszkańców i przeniosła stutysięczny Rybnik do grona polskich miast mogących poszczycić się nie tylko czystym powietrzem, ale i korzystających na transformacji energetycznej. Dokonanie tych zmian było możliwe dzięki przedstawionym poniżej działaniom.
Wprowadzona szeregiem skoordynowanych działań zmiana jest odczuwalna i wymierna. Jej skala jest imponująca, ale wciąż niewystarczająca. Nadal do wymiany pozostaje ok. 5 tys. kotłów. Jednak faktem jest, że miasto, które jeszcze kilka lat temu „wygrywało” niechlubne ogólnopolskie smogowe rankingi, dzisiaj dokonało radykalnej zmiany na rzecz dobrostanu i zdrowia mieszkańców. Jest też bardziej zaawansowane w działaniach dla zdrowego powietrza i transformacji energetycznej od innych samorządów, zarówno w skali Śląska, jak i całej Polski.
Wprowadzona szeregiem skoordynowanych działań zmiana jest odczuwalna i wymierna. Jej skala jest imponująca, ale wciąż niewystarczająca. Nadal do wymiany pozostaje ok. 5 tys. kotłów. Jednak faktem jest, że miasto, które jeszcze kilka lat temu „wygrywało” niechlubne ogólnopolskie smogowe rankingi, dzisiaj dokonało radykalnej zmiany na rzecz dobrostanu i zdrowia mieszkańców. Jest też bardziej zaawansowane w działaniach dla zdrowego powietrza i transformacji energetycznej od innych samorządów, zarówno w skali Śląska, jak i całej Polski.
Zapisz się na newsletter
